بیشتر پدیده‌ها در طبیعت دارای شکل و قیافه‌ای معین و مشخص‌اند که با به خاطر سپردن آنها، به راحتی می‌توان تفاوت و اشتراک این پدیده‌ها را درک کرد. برای مثال شکل و قالب تمام لیوان‌ها با کمی اختلاف مثل هم است. حال یک لیوان را با یک میز مقایسه کنید. می‌بینید که چقدر قیافه‌ی این دو متفاوت است. ولی از طرفی تمام میزهای دنیا از نظر قالب و قیافه مشترک‌اند. در موسیقی نیز برای تقسیم‌بندی آهنگ‌ها و به جهت سهولت ساخت، اجرا و درک آنها، در چندین قالب یا فرم دسته‌بندی می‌شوند. یعنی آهنگ‌هایی که از نظر ساختار، شباهت بیشتری به هم دارند، دارای قالب یکسانی هستند. فرم‌های رایج در موسیقی ایرانی به شرح زیراند.

پیش‌درآمد

آهنگی با سرعت کند است که معمولاً در گوشه‌های اصلی هر دستگاه بیان می‌شود و گاهی نیز به گوشه‌های خارج از یک دستگاه هم رفت و برگشتی انجام می‌گیرد. ریتم غالب پیش‌درآمدها 4/4 ، 3/4 ، 12/8 ، 6/4 ، 2/4 یا 6/8 است و در همه‌ی این موارد سرعت اجرا حالتی آرام و متین دارد. مدت زمان پیش‌درآمد بین 2 تا 5 دقیقه می‌تواند باشد (نمونه 1).

تصنیف

آهنگی است که باید کلام‌دار باشد و معمولاً کلام آن از شعرهای سنتی فرهنگ فارسی انتخاب می‌شود (نمونه 2). تصنیف‌ به‌طور غالب از صدای بم شروع می‌شود و پس از رفتن به اوج، دوباره به قسمت بم برگشت می‌کند. مدت زمان آن معمولاً بین 2 تا 8 دقیقه، متغیر و ریتم اش بسیار متنوع است، مثل 2/4 ، 3/4 ، 4/4 ، 6/8 ، 12/8 ، 7/8 ، 5/8 و...

آواز ایرانی

آهنگی آزاد است که خواننده اشعاری را در یک دانگ مشخص می خواند و میزان کشش ها، تحریرها و سکوت ها کاملاً در اختیار اوست. یعنی همانند قطعات ضربی الزامی ندارد که با سرعت مشخصی به اجرای موسیقی بپردازد. آواز ایرانی در جهان یک نمونه منحصر به فرد است که اگر مجری آن مسلط و توانا باشد، با کمترین ساز همراهی کننده و گاه حتی بدون ساز می تواند بر شنونده تأثیر عمیق بگذارد (نمونه 3). آواز در موسیقی ایرانی غالباً یا یک ساز تنها، همراهی می شود، گاهی با مجموعه ای از نوازندگان همنواز و گاه بدون همراهی ساز. برخی آهنگسازان امروزی نیز قطعه ای ضربی برای همراهی با آواز تنظیم می کنند تا زیر صدای خواننده به اجرا درآید، به طوری که خواننده کاملاً آزادی عمل خود را دارد و پس از پایان هر بند آوازش، گروه نوازندگان به اجرای قطعه ای مشخص می پردازند و بار دیگر به هنگام آواز، حجم صدای گروه پایین می آید.

چهار مضراب

آهنگی با سرعت تند است که بر اساس یک پایه‌ی تکراری به چرخش درمی‌آید و دارای یک الگوی مضرابی است. ریتم غالب چهار مضراب‌ها 2/4 ، 3/8 ، 6/8 ، 6/16 و گاهی 5/8 می‌تواند باشد. مدت زمان آن کوتاه و از یک تا 3 دقیقه متغیر است. البته گاهی چهار مضراب‌های طولانی‌تر هم شنیده می‌شود (نمونه 4).

رنگ Reng

از جهاتی شبیه چهار مضراب است، یعنی سرعت آن بالا و دارای مدت زمان کوتاهی است اما پایه‌ی تکراری ندارد و به جای آن از تنوع جمله‌بندی برخوردار است. ریتم غالب رنگ‌ها 6/8 است و به‌ ندرت از دیگر ریتم‌ها استفاده می‌شود (نمونه 5).

قطعه

آهنگی ضربی و حالتی آزاد دارد. یعنی می‌تواند از هر گوشه‌ای آغاز شود و ریتم‌های مختلفی هم داشته باشد. سرعت اجرای قطعه نیز معیار مشخصی ندارد. همین‌طور مدت زمان آن هم از یک تا ده دقیقه می‌تواند اختیار شود. قطعه از فرم‌های جدید آهنگسازی موسیقی ایرانی است که در یکصد سال اخیر به کار می‌رود (نمونه 6).

ترانه

به نوعی از تصنیف اطلاق می‌شود که شعر آن ساده و بی‌پیرایه و در برخی موارد بسیار عامیانه است. شعر خیلی از ترانه‌ها روی آهنگ، سروده می‌شود و در مجموع یک ترانه از اول تا آخر سادگی خودش را حفظ می‌کند. یعنی پیچیدگی در شعر و آهنگ آن وجود ندارد. غالب ترانه‌ها مضامین عاشقانه و گاه اجتماعی دارند (نمونه 7).